Salah satu topik penting dalam studi ilmu Al-Qur’an ialah mengenai Nasakh atau lazim dikenal dgn Nasikh-Mansukh. Secara ringkas maknanya ialahÂ
â€ŽØ±ÙØ¹ الØÙƒÙ… الشرعي بخطاب شرعي yaitu ketentuan dalam Nash yg dihapus/diangkat dgn kententuan Nash lainnya. Ini artinya hukum yg terkandung dalam satu ayat diganti atau dihapus dgn ketentuan hukum lainnya.
â€ŽØ±ÙØ¹ الØÙƒÙ… الشرعي بخطاب شرعي yaitu ketentuan dalam Nash yg dihapus/diangkat dgn kententuan Nash lainnya. Ini artinya hukum yg terkandung dalam satu ayat diganti atau dihapus dgn ketentuan hukum lainnya.
Dalilnya paling tak ada dua:
Pertama, مَا نَنسَخْ Ù…Ùنْ ءَايَةÙ
Apa saja ayat yg kami nasakhkan (hapuskan)… [Al-Baqarah: 106]
Apa saja ayat yg kami nasakhkan (hapuskan)… [Al-Baqarah: 106]
dan kedua, ÙˆÙŽØ¥ÙØ°ÙŽØ§ بَدَّلْنَآ ءَايَةً مَّكَانَ ءَايَةÙ
Dan apabila Kami mengganti suatu ayat di tempat ayat yg lain. [An-Nahl: 101]
Dan apabila Kami mengganti suatu ayat di tempat ayat yg lain. [An-Nahl: 101]
Mayoritas ulama menerima adanya Nasakh ini, meskipun mereka berbeda dalam detailnya. Namun ada juga sebagian kecil ulama, misalnya Abu Muslim al-Asfahani yg bermazhab Mu’tazilah, menolak keberadaan Nasakh ini.
Dua disiplin ilmu yg membahas topik ini ialah Ulumul Qur’an dan Ushul Fiqih. Untuk kajian Ulumul Qur’an dapat ngaji kitab al-Burhan fi ‘Ulumil Qur’an (jilid 2, hal 28) karya Imam az-Zarkasyi. Untuk kajian Ushul Fiqih, kali ini saya sodorkan bacaan menarik dari kitab al-Mustashfa karya Imam al-Ghazali (juz 1, hal 86)
Imam Al-Ghazali mendiskusikan dgn sangat menarik topik Nasakh ini dgn mengupas perbedaan antara Asy’ariyah dan Mu’tazilah dalam memahami ayat kurban:
“Dan Ibrahim berkata: “Sesungguhnya aku pergi menghadap kepada Rabbku, dan Dia mau memberi petunjuk kepadaku. Ya Rabbku, anugerahkanlah kepadaku (seorang anak) yg termasuk orang-orang yg shalih. Maka Kami beri dia kabar gembira dgn seorang anak yg amat sabar. Maka tatkala anak itu sampai (pada umur sanggup) berusaha bersama-sama Ibrahim, Ibrahim berkata: “Hai anakku sesungguhnya aku melihat dalam mimpi bahwa aku menyembelihmu. Maka pikirkanlah apa pendapatmu?†Ia menjawab: “Wahai ayahku, kerjakanlah apa yg diperintahkan kepadamu; Insyaallah kamu mau mendapatiku termasuk orang-orang yg sabar. Tatkala keduanya telah berserah diri dan Ibrahim membaringkan anaknya di atas pelipisnya, (nyatalah kesabaran keduanya). Dan Kami memanggilnya: “Hai Ibrahim, sesungguhnya kamu telah membenarkan mimpi itu, sesungguhnya demikianlah Kami memberi balasan kepada orang-orang yg berbuat baik. Sesungguhnya ini benar-benar suatu ujian yg nyata. Dan Kami tebus anak itu dgn seekor sembelihan yg besar. Kami abadikan buat Ibrahim itu (pujian yg baik) di kalangan orang-orang yg datang kemudian, (yaitu) “Kesejahteraan dilimpahkan atas Ibrahim.†Demikianlah Kami memberi balasan kepada orang-orang yg berbuat baik. Sesungguhnya ia termasuk hamba-hamba Kami yg beriman.†(QS. Ash-Shaaffaat: 99-111)
Diskusinya seputar persoalan apakah dapat sebuah perintah dari Allah dihapuskan sebelum perintah tersebut dilaksanakan?
Imam Al-Ghazali mengatakan bahwa kelompok Asy’ariyah berpendapat sebuah perintah taklah dianggap sebagai perintah sebelum sampai kepada objek yg terkena perintah. Jadi ini bukan perintah dan larangan dalam situasi yg sama, tapi terjadi dalam dua hal yg berbeda. Contohnya, dihapuskannya perintah kepada Nabi Ibrahim buat mengurbankan anaknya sebelum perintah itu dilaksanakan, dan Allah menggantinya dgn objek lain yaitu sembelihan yg besar.
Jadi, Nabi Ibrahim diperintah melalakukan satu perbuatan, kemudian berserah diri buat mengerjakannya, lantas di-Nasakh perintah itu. Kata Imam Al-Ghazali, “Ini amat pelik bagi Mu’tazilah buat memahaminya.†Mu’tazilah lantas mengajukan lima kemungkinan buat memahami ayat di atas:
1. Sebenarnya itu bukan perintah Allah, tapi hanya sebatas mimpi.
2. Ini perintah, tapi hanya dgn tujuan menguji Nabi Ibrahim, jadi perintah menyembelih itu bukan tujuan sebenarnya.
3. Perintah menyembelih tak dihapuskan, tapi Allah mengganti leher Nabi Ismail dgn besi sehingga tak dapat terpotong. Akibatnya perintah di-Nasakh sebab tak mungkin melaksanakannya.
4. Yang diperintah itu ialah membaringkan Nabi Ismail di atas pelipisnya, lantas mengayunkan pisau tanpa bermaksud menyembelihnya.
5. Penghapusan perintah itu tak ada sebab Nabi Ibrahim telah melaksanakan menyembelih Nabi Ismail, hanya saja kemudian oleh Allah direkatkan kembali sehingga penyembelihan itu tak benar-benar terjadi, sebab efeknya telah Allah sembuhkan.
Kelima kemungkinan penafsiran ala Mu’tazilah di atas satu demi satu dibantah oleh Imam Al-Ghazali.
1. Kalaupun ini hanya sekadar mimpi, maka mimpi setiap Nabi itu benar, dan bagian dari kenabian mereka. Lagipula dalam kasus ini dipercayai bukan sekadar mimpi sebab Nabi Ismail sendiri yg mengatakan: “Kerjakanlah apa yg diperintahkan kepadamu†dan Allah telah mengatakan: “Sesungguhnya ini benar-benar suatu ujian yg nyata.†Masak kalau cuma mimpi dibilang ini ujian. Mana ada orang ujian lewat mimpi.
2. Kalau dikatakan ini bukan perintah, hanya sekadar ujian belaka, maka inipun harus kita tolak argumentasi Mu’tazilah sebab Allah Yang Maha Mengetahui hal yg ghaib tak membutuhkan ujian buat mengetahui kondisi Nabi Ibrahim. Ujian itu ada hanya sebab ada kewajiban. Jika kewajiban tak ada, maka ujian juga tak ada. Kalau Mu’tazilah berargumen determinasi (azam) ialah kewajiban, maka ini absurd sebab tekad yg kuat buat melaksanakn kewajiban bukanlah sesuatu yg wajib dgn sendirinya sebab ia mau mengikuti aturan main dari objek, dan sekadar tekad yg kuat (determinasi/azam) taklah sebuah kewajiban selama ia tak percaya mau kewajiban dari obyek. Bahkan kalaupun objek taklah wajib, maka Nabi Ibrahim mau lebih paham soal ini ketimbang Mu’tazilah, ketika beliau berkata: “aku melihat dalam mimpi bahwa aku menyembelihmu.†Yang dijawab oleh anaknya: “kerjakanlah apa yg diperintahkan kepadamuâ€, yg bermakna menyembelihnya. Begitu juga firman Allah: “Ibrahim membaringkan anaknya di atas pelipisnyaâ€, yg artinya bukan sekadar tekad, tapi memang sebuah aksi buat melaksanakan perintah menyembelih.
3. Kemungkinan nomor 3 ini juga tak tepat menurut prinsip berpikir Mu’tazilah sendiri. Memerintahkan sesuatu dgn persyaratan ini tak dapat terjadi menurut mereka. Kalau Allah tahu bahwa Dia mau memgganti leher Ismail dgn besi, maka Dia tak mau memberi perintah menyembelih sebagai sebuah kurban. Tidak mungkin Allah memberi perintah yg mustahil dikerjakan.
4. Argumentasi bahwa perintahNya itu seolah bukan menyembelih tapi hanya sekadar membaringkan, ini juga bermasalah. Membaringkan tak dapat dianggap sama dgn mengurbankan.
5. Mengenai kemungkinan leher Nabi Ismail telah terpotong tapi sembuh rekat kembali, ini juga argumen yg bermasalah dari Mu’tazilah. Bagaimana kemudian perlu diganti dgn “sembelihan yg besar†bila leher Nabi Ismail menjadi sembuh? Dan kalau ini yg terjadi, temtu telah diketahui sejak dulu dan menjadi mu’jizat tersendiri. Tapi ini hanya rekaan Mu’tazilah saja. bila dikatakan bahwa bukankah Allah berfirman “kamu telah membenarkan mimpi itu� Maksud penggalan ayat ini ialah: “kamu telah mengerjakan pengantar dari apa yg telah kamu benarkan di mimpimu.†Membenarkan mimpi tersebut tanpa benar-benar mengerjakan perintah menyembelih itu secara keseluruhan.
Demikianlah diskusi menarik antara Imam Al-Ghazali dgn Mu’tazilah di kitab Ushul Fiqih beliau yg berjudul al-Mustashfa. Dalam kitab ini memang Imam al-Ghazali seringkali menuliskannya dgn gaya berpolemik. Membacanya seolah kita tengah menyaksikan Imam al-Ghazali yg sedang berdiskusi dgn pihak lain. Semoga kajian —yg agak berat kali ini— dapat bermanfaat buat para pecinta ilmu kalam, Ulumul Qur’an dan ushul fiqih sekaligus.
Tabik,
Nadirsyah Hosen, Wakil Ketua Dewan Pengasuh Pesantren Takhasus Institut Ilmu al-Qur’an (IIQ) Jakarta
Teks asli dari kitab al-Mustashfa Imam Al-Ghazali:
Â
‎وَمÙنْ أَصْØÙŽØ§Ø¨Ùنَا مَنْ قَالَ: الْأَمْر٠لَا ÙŠÙŽÙƒÙون٠أَمْرًا قَبْلَ بÙÙ„Ùوغ٠الْمَأْمÙÙˆØ±ÙØŒ Ùَلَا ÙŠÙŽÙƒÙون٠أَمْرًا وَنَهْيًا ÙÙÙŠ ØÙŽØ§Ù„َة٠وَاØÙدَة٠بَلْ ÙÙÙŠ ØÙŽØ§Ù„َتَيْنÙ. Ùَهَذَا أَيْضًا ÙŠÙŽÙ‚Ù’Ø·ÙŽØ¹Ù Ø§Ù„ØªÙŽÙ‘Ù†ÙŽØ§Ù‚ÙØ¶ÙŽ ÙˆÙŽÙŠÙŽØ¯Ù’ÙَعÙÙ‡Ù. Ø«ÙÙ…ÙŽÙ‘ الدَّلÙÙŠÙ„Ù Ø§Ù„Ù’Ù‚ÙŽØ§Ø·ÙØ¹Ù Ù…Ùنْ جÙهَة٠السَّمْع٠عَلَى جَوَازÙÙ‡Ù Ù‚ÙØµÙŽÙ‘ة٠إبْرَاهÙيمَ – عَلَيْه٠السَّلَام٠– وَنَسْخ٠ذَبْØÙ وَلَدÙه٠عَنْه٠قَبْلَ الْÙÙØ¹Ù’Ù„ÙØŒ وقَوْله تَعَالَى: {ÙˆÙŽÙÙŽØ¯ÙŽÙŠÙ’Ù†ÙŽØ§Ù‡Ù Ø¨ÙØ°ÙبْØÙ عَظÙيمÙ} [Ø§Ù„ØµØ§ÙØ§Øª: Ù¡Ù Ù§] Ùَقَدْ Ø£ÙÙ…ÙØ±ÙŽ Ø¨ÙÙÙØ¹Ù’ل٠وَاØÙد٠وَلَمْ ÙŠÙقَصÙّرْ ÙÙÙŠ Ø§Ù„Ù’Ø¨ÙØ¯ÙŽØ§Ø±Ù ÙˆÙŽØ§Ù„ÙØ§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„Ù Ø«ÙÙ…ÙŽÙ‘ Ù†ÙØ³Ùخَ عَنْهÙ.
‎وَقَدْ اعْتَاصَ هَذَا عَلَى الْقَدَرÙيَّة٠ØÙŽØªÙŽÙ‘Ù‰ تَعَسَّÙÙوا ÙÙÙŠ تَأْوÙيلÙه٠وَتَØÙŽØ²ÙŽÙ‘بÙوا ÙÙØ±ÙŽÙ‚ًا وَطَلَبÙوا الْخَلَاصَ Ù…Ùنْ خَمْسَة٠أَوْجÙÙ‡Ù:
‎أَØÙŽØ¯Ùهَا: Ø£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ ذَلÙÙƒÙŽ كَانَ مَنَامًا لَا أَمْرًا.
‎الثَّانÙÙŠ: أَنَّه٠كَانَ أَمْرًا Ù„ÙŽÙƒÙنْ Ù‚ÙØµÙدَ بÙه٠تَكْلÙÙŠÙÙه٠الْعَزْمَ عَلَى الْÙÙØ¹Ù’Ù„Ù Ù„ÙØ§Ù…Ù’ØªÙØÙŽØ§Ù†Ù Ø³ÙØ±Ùّه٠ÙÙÙŠ صَبْرÙه٠عَلَى Ø§Ù„Ù’Ø¹ÙŽØ²Ù’Ù…ÙØŒ ÙَالذَّبْØÙ لَمْ ÙŠÙŽÙƒÙنْ مَأْمÙورًا بÙÙ‡Ù.
â€ŽØ§Ù„Ø«ÙŽÙ‘Ø§Ù„ÙØ«Ù: أَنَّه٠لَمْ ÙŠÙنْسَخْ الْأَمْر٠لَكÙنْ قَلَبَ اللَّه٠تَعَالَى عÙÙ†ÙÙ‚ÙŽÙ‡Ù Ù†ÙØÙŽØ§Ø³Ù‹Ø§ أَوْ ØÙŽØ¯Ùيدًا Ùَلَمْ ÙŠÙŽÙ†Ù’Ù‚ÙŽØ·ÙØ¹Ù’ØŒ Ùَانْقَطَعَ التَّكْلÙÙŠÙÙ Ù„ÙØªÙŽØ¹ÙŽØ°ÙّرÙÙ‡Ù.
â€ŽØ§Ù„Ø±ÙŽÙ‘Ø§Ø¨ÙØ¹Ù: الْمÙنَازَعَة٠ÙÙÙŠ الْمَأْمÙور٠وَأَنَّ الْمَأْمÙورَ بÙه٠كَانَ Ù‡ÙÙˆÙŽ Ø§Ù„Ù’Ø¥ÙØ¶Ù’جَاع٠وَالتَّلÙÙ‘ Ù„ÙلْجَبÙين٠وَإÙمْرَارَ السÙّكÙّين٠دÙونَ ØÙŽÙ‚Ùيقَة٠الذَّبْØÙ.
â€ŽØ§Ù„Ù’Ø®ÙŽØ§Ù…ÙØ³Ù: Ø¬ÙØÙود٠النَّسْخ٠وَأَنَّه٠ذَبَØÙŽ Ø§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„ًا Ùَالْتَأَمَ وَانْدَمَلَ. ÙˆÙŽØ§Ù„Ø°ÙŽÙ‘Ø§Ù‡ÙØ¨Ùونَ إلَى هَذَا التَّأْوÙيل٠اتَّÙÙŽÙ‚Ùوا عَلَى Ø£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ إسْمَاعÙيلَ لَيْسَ بÙمَذْبÙÙˆØÙ. وَاخْتَلَÙÙوا ÙÙÙŠ كَوْن٠إبْرَاهÙيمَ – عَلَيْه٠السَّلَام٠– Ø°ÙŽØ§Ø¨ÙØÙ‹Ø§ØŒ Ùَقَالَ قَوْمٌ: Ù‡ÙÙˆÙŽ Ø°ÙŽØ§Ø¨ÙØÙŒ Ù„Ùلْقَطْع٠وَالْوَلَد٠غَيْر٠مَذْبÙÙˆØÙ Ù„ÙØÙØµÙÙˆÙ„Ù Ø§Ù„ÙØ§Ù„Ù’ØªÙØ¦ÙŽØ§Ù…٠وَقَالَ قَوْمٌ: Ø°ÙŽØ§Ø¨ÙØÙŒ لَا مَذْبÙÙˆØÙŽ Ù„ÙŽÙ‡Ù Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒ ÙˆÙŽÙƒÙÙ„ÙÙ‘ ذَلÙÙƒÙŽ تَعَسÙÙ‘ÙÙŒ وَتَكَلÙÙ‘ÙÙŒ.
‎أَمَّا الْأَوَّل٠وَهÙÙˆÙŽ كَوْنÙه٠مَنَامًا، Ùَمَنَام٠الْأَنْبÙÙŠÙŽØ§Ø¡Ù Ø¬ÙØ²Ù’ءٌ Ù…Ùنْ النÙّبÙوَّة٠وَكَانÙوا يَعْرÙÙÙونَ أَمْرَ اللَّه٠تَعَالَى بÙÙ‡ÙØŒ Ùَلَقَدْ كَانَتْ Ù†ÙØ¨Ùوَّة٠جَمَاعَة٠مÙنْ الْأَنْبÙيَاء٠– عَلَيْهÙمْ السَّلَام٠– بÙÙ…ÙØ¬ÙŽØ±ÙŽÙ‘د٠الْمَنَامÙ.
‎وَيَدÙÙ„ÙÙ‘ عَلَى ÙَهْمÙه٠الْأَمْرَ قَوْل٠وَلَدÙÙ‡Ù: اÙْعَلْ مَا ØªÙØ¤Ù’Ù…ÙŽØ±ÙØŒ وَلَوْ لَمْ ÙŠÙØ¤Ù’مَرْ لَكَانَ ÙƒÙŽØ§Ø°ÙØ¨Ù‹Ø§ØŒ ÙˆÙŽØ¥Ùنَّه٠لَا يَجÙوز٠قَصْد٠الذَّبْØÙ وَالتَّلÙÙ‘ Ù„ÙلْجَبÙين٠بÙمَنَام٠لَا أَصْلَ Ù„ÙŽÙ‡ÙØŒ ÙˆÙŽØ¥Ùنَّه٠سَمَّاه٠الْبَلَاءَ Ø§Ù„Ù’Ù…ÙØ¨Ùينَ
‎وَأَيÙÙ‘ بَلَاء٠ÙÙÙŠ الْمَنَام٠وَأَيÙÙ‘ مَعْنًى Ù„ÙلْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡Ù.
‎وَأَمَّا الثَّانÙÙŠ ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ أَنَّه٠كَانَ مَأْمÙورًا Ø¨ÙØ§Ù„Ù’Ø¹ÙŽØ²Ù’Ù…Ù Ø§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±Ù‹Ø§ØŒ ÙÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒØŒ Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ عَلَّامَ الْغÙÙŠÙوب٠لَا ÙŠÙŽØÙ’تَاج٠إلَى Ø§Ù„ÙØ§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±Ù ÙˆÙŽÙ„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ Ø§Ù„ÙØ§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±ÙŽ Ø¥Ù†ÙŽÙ‘Ù…ÙŽØ§ ÙŠÙŽØÙ’صÙÙ„Ù Ø¨ÙØ§Ù„ْإÙÙŠØ¬ÙŽØ§Ø¨ÙØŒ ÙÙŽØ¥Ùنْ لَمْ ÙŠÙŽÙƒÙنْ إيجَابٌ لَمْ ÙŠÙŽØÙ’صÙلْ Ø§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±ÙŒ.
‎وَقَوْلÙÙ‡Ùمْ الْعَزْم٠هÙÙˆÙŽ Ø§Ù„Ù’ÙˆÙŽØ§Ø¬ÙØ¨Ù Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒØ› Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ الْعَزْمَ عَلَى مَا لَيْسَ بÙÙˆÙŽØ§Ø¬ÙØ¨Ù لَا ÙŠÙŽØ¬ÙØ¨Ù بَلْ Ù‡ÙÙˆÙŽ ØªÙŽØ§Ø¨ÙØ¹ÙŒ Ù„ÙلْمَعْزÙÙˆÙ…ÙØŒ وَلَا ÙŠÙŽØ¬ÙØ¨Ù الْعَزْم٠مَا لَمْ ÙŠÙŽØ¹Ù’ØªÙŽÙ‚ÙØ¯Ù’ ÙˆÙØ¬Ùوبَ الْمَعْزÙوم٠عَلَيْهÙ. وَلَوْ لَمْ ÙŠÙŽÙƒÙنْ الْمَعْزÙÙˆÙ…Ù Ø¹ÙŽÙ„ÙŽÙŠÙ’Ù‡Ù ÙˆÙŽØ§Ø¬ÙØ¨Ù‹Ø§ لَكَانَ إبْرَاهÙيم٠– عَلَيْه٠السَّلَام٠– Ø£ÙŽØÙŽÙ‚ÙŽÙ‘ بÙمَعْرÙÙَتÙÙ‡Ù Ù…Ùنْ الْقَدَرÙÙŠÙŽÙ‘Ø©ÙØŒ كَيْÙÙŽ وَقَدْ قَالَ إنÙّي أَرَى ÙÙÙŠ الْمَنَام٠أَنÙّي أَذْبَØÙÙƒÙŽ Ùَقَالَ لَه٠وَلَدÙه٠اÙْعَلْ مَا ØªÙØ¤Ù’مَر٠يَعْنÙÙŠ الذَّبْØÙŽØŸ وقَوْله تَعَالَى {وَتَلَّه٠لÙلْجَبÙينÙ} [Ø§Ù„ØµØ§ÙØ§Øª: Ù¡Ù Ù£] Ø§Ø³Ù’ØªÙØ³Ù’لَامٌ Ù„ÙÙÙØ¹Ù’ل٠الذَّبْØÙ لَا Ù„ÙلْعَزْمÙ.
‎وَأَمَّا Ø§Ù„Ø«ÙŽÙ‘Ø§Ù„ÙØ«Ù: ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ø£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ Ø§Ù„Ù’Ø¥ÙØ¶Ù’جَاعَ بÙÙ…ÙØ¬ÙŽØ±ÙŽÙ‘دÙÙ‡Ù Ù‡ÙÙˆÙŽ الْمَأْمÙور٠بÙÙ‡ÙØ› ÙÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒ إذْ لَا ÙŠÙØ³ÙŽÙ…َّى ذَلÙÙƒÙŽ ذَبْØÙ‹Ø§ وَلَا Ù‡ÙÙˆÙŽ بَلَاءً وَلَا ÙŠÙŽØÙ’تَاج٠إلَى الْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡Ù بَعْدَ Ø§Ù„ÙØ§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„Ù.
‎وَأَمَّا Ø§Ù„Ø±ÙŽÙ‘Ø§Ø¨ÙØ¹ÙØŒ ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ø¥Ù†Ù’ÙƒÙŽØ§Ø±Ù Ø§Ù„Ù†ÙŽÙ‘Ø³Ù’Ø®Ù ÙˆÙŽØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘Ù‡Ù Ø§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„ÙŒ Ù„ÙŽÙƒÙنْ انْقَلَبَ عÙÙ†ÙÙ‚ÙÙ‡Ù ØÙŽØ¯Ùيدًا ÙÙŽÙَاتَ التَّمَكÙّن٠Ùَانْقَطَعَ التَّكْلÙÙŠÙÙØŒ Ùَهَذَا لَا ÙŠÙŽØµÙØÙÙ‘ عَلَى Ø£ÙØµÙولÙÙ‡Ùمْ؛ Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ الْأَمْرَ Ø¨ÙØ§Ù„ْمَشْرÙوط٠لَا ÙŠÙŽØ«Ù’Ø¨ÙØªÙ عÙنْدَهÙمْ، بَلْ إذَا عَلÙÙ…ÙŽ اللَّه٠تَعَالَى أَنَّه٠يÙقْلَب٠عÙÙ†ÙÙ‚ÙÙ‡Ù ØÙŽØ¯Ùيدًا Ùَلَا ÙŠÙŽÙƒÙÙˆÙ†Ù Ø¢Ù…ÙØ±Ù‹Ø§ بÙمَا يَعْلَم٠امْتÙنَاعَه٠Ùَلَا ÙŠÙŽØÙ’تَاج٠إلَى الْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡Ù Ùَلَا ÙŠÙŽÙƒÙون٠بَلَاءً ÙÙÙŠ ØÙŽÙ‚ÙّهÙ.
‎وَأَمَّا Ø§Ù„Ù’Ø®ÙŽØ§Ù…ÙØ³ÙØŒ ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ أَنَّه٠Ùَعَلَ وَالْتَأَمَ، ÙÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒØ› Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ الْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡ÙŽ ÙƒÙŽÙŠÙ’ÙÙŽ ÙŠÙØÙ’ØªÙŽØ§Ø¬Ù Ø¥Ù„ÙŽÙŠÙ’Ù‡Ù Ø¨ÙŽØ¹Ù’Ø¯ÙŽ Ø§Ù„ÙØ§Ù„Ù’ØªÙØ¦ÙŽØ§Ù…ÙØŸ وَلَوْ صَØÙŽÙ‘ ذَلÙÙƒÙŽ لَاشْتَهَرَ وَكَانَ ذَلÙÙƒÙŽ Ù…Ùنْ آيَاتÙÙ‡Ù Ø§Ù„Ø¸ÙŽÙ‘Ø§Ù‡ÙØ±ÙŽØ©Ù وَلَمْ ÙŠÙنْقَلْ ذَلÙÙƒÙŽ Ù‚ÙŽØ·ÙÙ‘ ÙˆÙŽØ¥Ùنَّمَا Ù‡ÙÙˆÙŽ Ø§Ø®Ù’ØªÙØ±ÙŽØ§Ø¹ÙŒ Ù…Ùنْ الْقَدَرÙيَّةÙ. ÙÙŽØ¥Ùنْ Ù‚Ùيلَ: أَلَيْسَ قَدْ قَالَ: {قَدْ صَدَّقْتَ الرÙّؤْيَا} [Ø§Ù„ØµØ§ÙØ§Øª: Ù¡Ù Ù¥] . Ù‚Ùلْنَا: مَعْنَاه٠أَنَّكَ عَمÙلْتَ ÙÙÙŠ Ù…ÙقَدÙّمَاتÙه٠عَمَلَ Ù…ÙØµÙŽØ¯ÙÙ‘Ù‚Ù Ø¨ÙØ§Ù„رÙّؤْيَا، وَالتَّصْدÙيق٠غَيْر٠التَّØÙ’Ù‚Ùيق٠وَالْعَمَلÙ.
‎وَقَدْ اعْتَاصَ هَذَا عَلَى الْقَدَرÙيَّة٠ØÙŽØªÙŽÙ‘Ù‰ تَعَسَّÙÙوا ÙÙÙŠ تَأْوÙيلÙه٠وَتَØÙŽØ²ÙŽÙ‘بÙوا ÙÙØ±ÙŽÙ‚ًا وَطَلَبÙوا الْخَلَاصَ Ù…Ùنْ خَمْسَة٠أَوْجÙÙ‡Ù:
‎أَØÙŽØ¯Ùهَا: Ø£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ ذَلÙÙƒÙŽ كَانَ مَنَامًا لَا أَمْرًا.
‎الثَّانÙÙŠ: أَنَّه٠كَانَ أَمْرًا Ù„ÙŽÙƒÙنْ Ù‚ÙØµÙدَ بÙه٠تَكْلÙÙŠÙÙه٠الْعَزْمَ عَلَى الْÙÙØ¹Ù’Ù„Ù Ù„ÙØ§Ù…Ù’ØªÙØÙŽØ§Ù†Ù Ø³ÙØ±Ùّه٠ÙÙÙŠ صَبْرÙه٠عَلَى Ø§Ù„Ù’Ø¹ÙŽØ²Ù’Ù…ÙØŒ ÙَالذَّبْØÙ لَمْ ÙŠÙŽÙƒÙنْ مَأْمÙورًا بÙÙ‡Ù.
â€ŽØ§Ù„Ø«ÙŽÙ‘Ø§Ù„ÙØ«Ù: أَنَّه٠لَمْ ÙŠÙنْسَخْ الْأَمْر٠لَكÙنْ قَلَبَ اللَّه٠تَعَالَى عÙÙ†ÙÙ‚ÙŽÙ‡Ù Ù†ÙØÙŽØ§Ø³Ù‹Ø§ أَوْ ØÙŽØ¯Ùيدًا Ùَلَمْ ÙŠÙŽÙ†Ù’Ù‚ÙŽØ·ÙØ¹Ù’ØŒ Ùَانْقَطَعَ التَّكْلÙÙŠÙÙ Ù„ÙØªÙŽØ¹ÙŽØ°ÙّرÙÙ‡Ù.
â€ŽØ§Ù„Ø±ÙŽÙ‘Ø§Ø¨ÙØ¹Ù: الْمÙنَازَعَة٠ÙÙÙŠ الْمَأْمÙور٠وَأَنَّ الْمَأْمÙورَ بÙه٠كَانَ Ù‡ÙÙˆÙŽ Ø§Ù„Ù’Ø¥ÙØ¶Ù’جَاع٠وَالتَّلÙÙ‘ Ù„ÙلْجَبÙين٠وَإÙمْرَارَ السÙّكÙّين٠دÙونَ ØÙŽÙ‚Ùيقَة٠الذَّبْØÙ.
â€ŽØ§Ù„Ù’Ø®ÙŽØ§Ù…ÙØ³Ù: Ø¬ÙØÙود٠النَّسْخ٠وَأَنَّه٠ذَبَØÙŽ Ø§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„ًا Ùَالْتَأَمَ وَانْدَمَلَ. ÙˆÙŽØ§Ù„Ø°ÙŽÙ‘Ø§Ù‡ÙØ¨Ùونَ إلَى هَذَا التَّأْوÙيل٠اتَّÙÙŽÙ‚Ùوا عَلَى Ø£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ إسْمَاعÙيلَ لَيْسَ بÙمَذْبÙÙˆØÙ. وَاخْتَلَÙÙوا ÙÙÙŠ كَوْن٠إبْرَاهÙيمَ – عَلَيْه٠السَّلَام٠– Ø°ÙŽØ§Ø¨ÙØÙ‹Ø§ØŒ Ùَقَالَ قَوْمٌ: Ù‡ÙÙˆÙŽ Ø°ÙŽØ§Ø¨ÙØÙŒ Ù„Ùلْقَطْع٠وَالْوَلَد٠غَيْر٠مَذْبÙÙˆØÙ Ù„ÙØÙØµÙÙˆÙ„Ù Ø§Ù„ÙØ§Ù„Ù’ØªÙØ¦ÙŽØ§Ù…٠وَقَالَ قَوْمٌ: Ø°ÙŽØ§Ø¨ÙØÙŒ لَا مَذْبÙÙˆØÙŽ Ù„ÙŽÙ‡Ù Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒ ÙˆÙŽÙƒÙÙ„ÙÙ‘ ذَلÙÙƒÙŽ تَعَسÙÙ‘ÙÙŒ وَتَكَلÙÙ‘ÙÙŒ.
‎أَمَّا الْأَوَّل٠وَهÙÙˆÙŽ كَوْنÙه٠مَنَامًا، Ùَمَنَام٠الْأَنْبÙÙŠÙŽØ§Ø¡Ù Ø¬ÙØ²Ù’ءٌ Ù…Ùنْ النÙّبÙوَّة٠وَكَانÙوا يَعْرÙÙÙونَ أَمْرَ اللَّه٠تَعَالَى بÙÙ‡ÙØŒ Ùَلَقَدْ كَانَتْ Ù†ÙØ¨Ùوَّة٠جَمَاعَة٠مÙنْ الْأَنْبÙيَاء٠– عَلَيْهÙمْ السَّلَام٠– بÙÙ…ÙØ¬ÙŽØ±ÙŽÙ‘د٠الْمَنَامÙ.
‎وَيَدÙÙ„ÙÙ‘ عَلَى ÙَهْمÙه٠الْأَمْرَ قَوْل٠وَلَدÙÙ‡Ù: اÙْعَلْ مَا ØªÙØ¤Ù’Ù…ÙŽØ±ÙØŒ وَلَوْ لَمْ ÙŠÙØ¤Ù’مَرْ لَكَانَ ÙƒÙŽØ§Ø°ÙØ¨Ù‹Ø§ØŒ ÙˆÙŽØ¥Ùنَّه٠لَا يَجÙوز٠قَصْد٠الذَّبْØÙ وَالتَّلÙÙ‘ Ù„ÙلْجَبÙين٠بÙمَنَام٠لَا أَصْلَ Ù„ÙŽÙ‡ÙØŒ ÙˆÙŽØ¥Ùنَّه٠سَمَّاه٠الْبَلَاءَ Ø§Ù„Ù’Ù…ÙØ¨Ùينَ
‎وَأَيÙÙ‘ بَلَاء٠ÙÙÙŠ الْمَنَام٠وَأَيÙÙ‘ مَعْنًى Ù„ÙلْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡Ù.
‎وَأَمَّا الثَّانÙÙŠ ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ أَنَّه٠كَانَ مَأْمÙورًا Ø¨ÙØ§Ù„Ù’Ø¹ÙŽØ²Ù’Ù…Ù Ø§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±Ù‹Ø§ØŒ ÙÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒØŒ Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ عَلَّامَ الْغÙÙŠÙوب٠لَا ÙŠÙŽØÙ’تَاج٠إلَى Ø§Ù„ÙØ§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±Ù ÙˆÙŽÙ„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ Ø§Ù„ÙØ§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±ÙŽ Ø¥Ù†ÙŽÙ‘Ù…ÙŽØ§ ÙŠÙŽØÙ’صÙÙ„Ù Ø¨ÙØ§Ù„ْإÙÙŠØ¬ÙŽØ§Ø¨ÙØŒ ÙÙŽØ¥Ùنْ لَمْ ÙŠÙŽÙƒÙنْ إيجَابٌ لَمْ ÙŠÙŽØÙ’صÙلْ Ø§Ø®Ù’ØªÙØ¨ÙŽØ§Ø±ÙŒ.
‎وَقَوْلÙÙ‡Ùمْ الْعَزْم٠هÙÙˆÙŽ Ø§Ù„Ù’ÙˆÙŽØ§Ø¬ÙØ¨Ù Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒØ› Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ الْعَزْمَ عَلَى مَا لَيْسَ بÙÙˆÙŽØ§Ø¬ÙØ¨Ù لَا ÙŠÙŽØ¬ÙØ¨Ù بَلْ Ù‡ÙÙˆÙŽ ØªÙŽØ§Ø¨ÙØ¹ÙŒ Ù„ÙلْمَعْزÙÙˆÙ…ÙØŒ وَلَا ÙŠÙŽØ¬ÙØ¨Ù الْعَزْم٠مَا لَمْ ÙŠÙŽØ¹Ù’ØªÙŽÙ‚ÙØ¯Ù’ ÙˆÙØ¬Ùوبَ الْمَعْزÙوم٠عَلَيْهÙ. وَلَوْ لَمْ ÙŠÙŽÙƒÙنْ الْمَعْزÙÙˆÙ…Ù Ø¹ÙŽÙ„ÙŽÙŠÙ’Ù‡Ù ÙˆÙŽØ§Ø¬ÙØ¨Ù‹Ø§ لَكَانَ إبْرَاهÙيم٠– عَلَيْه٠السَّلَام٠– Ø£ÙŽØÙŽÙ‚ÙŽÙ‘ بÙمَعْرÙÙَتÙÙ‡Ù Ù…Ùنْ الْقَدَرÙÙŠÙŽÙ‘Ø©ÙØŒ كَيْÙÙŽ وَقَدْ قَالَ إنÙّي أَرَى ÙÙÙŠ الْمَنَام٠أَنÙّي أَذْبَØÙÙƒÙŽ Ùَقَالَ لَه٠وَلَدÙه٠اÙْعَلْ مَا ØªÙØ¤Ù’مَر٠يَعْنÙÙŠ الذَّبْØÙŽØŸ وقَوْله تَعَالَى {وَتَلَّه٠لÙلْجَبÙينÙ} [Ø§Ù„ØµØ§ÙØ§Øª: Ù¡Ù Ù£] Ø§Ø³Ù’ØªÙØ³Ù’لَامٌ Ù„ÙÙÙØ¹Ù’ل٠الذَّبْØÙ لَا Ù„ÙلْعَزْمÙ.
‎وَأَمَّا Ø§Ù„Ø«ÙŽÙ‘Ø§Ù„ÙØ«Ù: ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ø£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ Ø§Ù„Ù’Ø¥ÙØ¶Ù’جَاعَ بÙÙ…ÙØ¬ÙŽØ±ÙŽÙ‘دÙÙ‡Ù Ù‡ÙÙˆÙŽ الْمَأْمÙور٠بÙÙ‡ÙØ› ÙÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒ إذْ لَا ÙŠÙØ³ÙŽÙ…َّى ذَلÙÙƒÙŽ ذَبْØÙ‹Ø§ وَلَا Ù‡ÙÙˆÙŽ بَلَاءً وَلَا ÙŠÙŽØÙ’تَاج٠إلَى الْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡Ù بَعْدَ Ø§Ù„ÙØ§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„Ù.
‎وَأَمَّا Ø§Ù„Ø±ÙŽÙ‘Ø§Ø¨ÙØ¹ÙØŒ ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ø¥Ù†Ù’ÙƒÙŽØ§Ø±Ù Ø§Ù„Ù†ÙŽÙ‘Ø³Ù’Ø®Ù ÙˆÙŽØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘Ù‡Ù Ø§Ù…Ù’ØªÙØ«ÙŽØ§Ù„ÙŒ Ù„ÙŽÙƒÙنْ انْقَلَبَ عÙÙ†ÙÙ‚ÙÙ‡Ù ØÙŽØ¯Ùيدًا ÙÙŽÙَاتَ التَّمَكÙّن٠Ùَانْقَطَعَ التَّكْلÙÙŠÙÙØŒ Ùَهَذَا لَا ÙŠÙŽØµÙØÙÙ‘ عَلَى Ø£ÙØµÙولÙÙ‡Ùمْ؛ Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ الْأَمْرَ Ø¨ÙØ§Ù„ْمَشْرÙوط٠لَا ÙŠÙŽØ«Ù’Ø¨ÙØªÙ عÙنْدَهÙمْ، بَلْ إذَا عَلÙÙ…ÙŽ اللَّه٠تَعَالَى أَنَّه٠يÙقْلَب٠عÙÙ†ÙÙ‚ÙÙ‡Ù ØÙŽØ¯Ùيدًا Ùَلَا ÙŠÙŽÙƒÙÙˆÙ†Ù Ø¢Ù…ÙØ±Ù‹Ø§ بÙمَا يَعْلَم٠امْتÙنَاعَه٠Ùَلَا ÙŠÙŽØÙ’تَاج٠إلَى الْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡Ù Ùَلَا ÙŠÙŽÙƒÙون٠بَلَاءً ÙÙÙŠ ØÙŽÙ‚ÙّهÙ.
‎وَأَمَّا Ø§Ù„Ù’Ø®ÙŽØ§Ù…ÙØ³ÙØŒ ÙˆÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ أَنَّه٠Ùَعَلَ وَالْتَأَمَ، ÙÙŽÙ‡ÙÙˆÙŽ Ù…ÙØÙŽØ§Ù„ÙŒØ› Ù„ÙØ£ÙŽÙ†ÙŽÙ‘ الْÙÙØ¯ÙŽØ§Ø¡ÙŽ ÙƒÙŽÙŠÙ’ÙÙŽ ÙŠÙØÙ’ØªÙŽØ§Ø¬Ù Ø¥Ù„ÙŽÙŠÙ’Ù‡Ù Ø¨ÙŽØ¹Ù’Ø¯ÙŽ Ø§Ù„ÙØ§Ù„Ù’ØªÙØ¦ÙŽØ§Ù…ÙØŸ وَلَوْ صَØÙŽÙ‘ ذَلÙÙƒÙŽ لَاشْتَهَرَ وَكَانَ ذَلÙÙƒÙŽ Ù…Ùنْ آيَاتÙÙ‡Ù Ø§Ù„Ø¸ÙŽÙ‘Ø§Ù‡ÙØ±ÙŽØ©Ù وَلَمْ ÙŠÙنْقَلْ ذَلÙÙƒÙŽ Ù‚ÙŽØ·ÙÙ‘ ÙˆÙŽØ¥Ùنَّمَا Ù‡ÙÙˆÙŽ Ø§Ø®Ù’ØªÙØ±ÙŽØ§Ø¹ÙŒ Ù…Ùنْ الْقَدَرÙيَّةÙ. ÙÙŽØ¥Ùنْ Ù‚Ùيلَ: أَلَيْسَ قَدْ قَالَ: {قَدْ صَدَّقْتَ الرÙّؤْيَا} [Ø§Ù„ØµØ§ÙØ§Øª: Ù¡Ù Ù¥] . Ù‚Ùلْنَا: مَعْنَاه٠أَنَّكَ عَمÙلْتَ ÙÙÙŠ Ù…ÙقَدÙّمَاتÙه٠عَمَلَ Ù…ÙØµÙŽØ¯ÙÙ‘Ù‚Ù Ø¨ÙØ§Ù„رÙّؤْيَا، وَالتَّصْدÙيق٠غَيْر٠التَّØÙ’Ù‚Ùيق٠وَالْعَمَلÙ.
Â
Uncategorized